آقابزرگ تهرانی

آقابزرگ تهرانی

فقیه و کتاب‌شناس شیعه
اطلاعات فردی
نام کامل	محمدمحسن بن‌ علی ‌منزوی تهرانی
لقب	آقابزرگ تهرانی
تاریخ تولد	۱۱ ربیع‌الاول ۱۲۹۳ قمری
زادگاه	تهران
تاریخ وفات	۱۳ ذی‌الحجه ۱۳۸۹ق (۱ اسفند ۱۳۴۸ش
شهر وفات	نجف
خویشاوندان سرشناس	شهید سید احمد دیباجی (داماد)
اطلاعات علمی
استادان	محمدطه نجف • حسین خلیلی تهرانی • آخوند خراسانی • سید محمدکاظم طباطبایی یزدی • شیخ‌الشریعه اصفهانی و ...
محل تحصیل	تهران • نجف • سامرا
اجازه روایت از	میرزا حسین نوری • سید عبدالعلی بن جعفر خوانساری • علی بن جعفر کاشف‌الغطاء و ...
اجازه روایت به	سید حسین طباطبایی بروجردی • سید عبدالحسین شرف‌الدین • عبدالحسین امینی و ...
تألیفات	الذریعة الی تصانیف الشیعه • طبقات اعلام الشیعه • مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال و ...
سایر	دارای کتابخانه شخصی شامل ۵۰۰۰ جلد کتاب در موضوعات تاریخ، زیست‌نامه، فهرستهای عمومی، فهرستهای خصوصی، دایرة المعارفها و...

محمدمحسن بن‌ علی ‌منزوی تهرانی معروف به آقابزرگ تهرانی (۱۲۹۳-۱۳۸۹ق) فقیه و کتاب‌شناس شیعه بود. از او آثار متعددی به جا مانده است که مهم‌ترین آنها دو کتاب دائره المعارفی الذریعة الی تصانیف الشیعة در معرفی کتاب‌ها و آثار شیعه و طبقات اعلام الشیعه در شرح احوال و آثار عالمان و رجال شیعه از قرن چهارم تا چهاردهم قمری است.

تولد و تبار

شیخ آقابزرگ در ۱۱ ربیع‌الاول ۱۲۹۳ ق در تهران به دنیا آمد. اصالت وی از گیلان بود و پدرش از بازاریان خیر و اهل قلم و پدربزرگش از روحانیان تهران بودند. جدِّ بزرگش، حاج‌ محسن، بازرگان بود و به یاری منوچهرخان معتمدالدوله گرجی، نخستین چاپخانه ایران را بنیاد نهاد.

تحصیلات در تهران

آقا بزرگ از ۷ سالگی (۱۳۰۰ق) در محله خود «پامنار» به مکتب‌خانه رفت و دروس متداول آن زمان را فراگرفت و از ۱۰ سالگی در مدرسۀ دانگی، تحصیلات مقدماتی حوزه را آغاز نمود. محل تحصیل بعدی او مدرسه علمیه مروی (تهران) بود که از سال ۱۳۰۹ علاوه بر مدرسه دانگی در کلاس‌های آنجا نیز شرکت می‌نمود. آقا بزرگ در این دوران ادبیات عرب را نزد سید محمدعلی شاه ‌عبدالعظیمی، شیخ‌ محمدحسین خراسانی و شیخ ‌محمدباقر معزالدوله، منطق را نزد میرزا‌محمد قمی، فقه و اصول را نزد سیدعبدالکریم لاهیجی، سیدمحمدتقی گرکانی و شیخ‌ علی ‌نوری ایلکایی آموخت و دروس ریاضیات و هیئت را نزد شیخ‌ علی ‌نوری و میرزا ابراهیم زنجانی فرا گرفت. همچنین به مطالعاتی در تاریخ ادبیات و رجال حدیث پرداخت.

تحصیلات نجف

آقا بزرگ در سال ۱۳۱۵ق به قصد ادامه تحصیل به نجف رفت و در این شهر نزد میرزا حسین نوری، محمدطه نجف، سید مرتضی کشمیری، میرزا حسین خلیلی، آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی، سید احمد حائری تهرانی (مشهور به سید احمد کربلایی)، میرزا محمدعلی چهاردهی، سید محمد کاظم طباطبائی یزدی، شیخ ‌الشریعه اصفهانی، شیخ آقا رضا تبریزی و شیخ احمد شیرازی، معروف به «شانه ساز» به کسب دانش پرداخت.

اقامت در سامرا

آقا‌بزرگ در سال ۱۳۲۹ق به سامرا رفت و در درس آیة الله محمدتقی شیرازی (م ۱۳۳۸ق) معروف به میرزای شیرازی دوم شرکت جست. همچنین از ۲۵ ذی القعده همین سال کار نگارش موسوعه کتابشناسی الذریعه را که به معرفی تصانیف شیعه می‌پردازد، آغاز نمود. او اواخر سال ۱۳۳۵ق به کاظمین نقل مکان نمود و دو سال در آنجا اقامت داشت و دوباره در سال ۱۳۳۷ق به سامراء بازگشت و این بار تا ۱۳۵۵ق در آنجا اقامت نمود. آقا‌بزرگ در مدت اقامت در سامرا در این مدت هر سال دو یا سه بار به نجف اشرف و سایر شهرهای عراق مسافرت می‌نمود و کتاب‌های کتابخانه‌های عمومی و شخصی را دیده، بر الذریعه می‌افزود.

بازگشت به نجف

شیخ آقا‌بزرگ در سال ۱۳۵۵ق. به دنبال کشته شدن شیخ هادی تهرانی از دوستان نزدیک او به دست متعصبان ضد شیعه و ضد ایرانی سامرا، اقامت بیشتر در آنجا را به مصلحت ندیده، به نجف بازگشت.او در آنجا با کمک مالی عمویش حاج حبیب الله محسنی تاجر، چاپخانه‌ای به نام «مطبعة السعاده» بر پا نمود تا کتاب خود را به چاپ برساند. ولی دولت پادشاهی عراق به عذر اینکه ایشان ایرانی هستند مانعشان گردید. و او ناچار شد چاپخانه را بفروشد و کتابش را برای چاپ به مطبعة الغری در نجف بسپارد. سه جلد از الذریعه در این مطبعه چاپ شد ولی شروع جنگ جهانی و گرانی وسایل طبع او را بر آن داشت که فرزندش علینقی را برای چاپ بقیه مجلدات الذریعه به ایران بفرستد. به این صورت بقیه مجلدات الذریعه با پیگیری‌های علینقی منزوی و بعدا برادرش احمد در ایران به چاپ رسید. آقابزرگ برای تدوین و تکمیل این دایرةالمعارف به سفرهای طولانی نیز پرداخت. وی از بیشتر کتابخانه‌های عمومی عراق و ایران و سوریه و فلسطین و مصر و حجاز و بسیاری از کتابخانه‌های خصوصی در این کشورها دیدن کرد و به بررسی کتب آنها پرداخت. وی در ۶۲ کتابخانه شخصاً کاوش کرد و فهرست‌های بسیاری از کتابخانه‌های دیگر را نیز مورد مطالعه قرار داد.

اجازه روایت

آقابزرگ از بسیاری از محدثین مذاهب گوناگون اجازه نقل حدیث یافته است:

برخی بزرگانی که از آقابزرگ طهرانی اجازه روایت دارند، عبارتند از:

آثار

آقا بزرگ متخصص شرح حال نگاری و کتابشناسی و فهرست نویسی بود. ولی دامنه تالیفاتش موضوعات دیگری چون تاریخ؛ کلام؛ اخلاق؛ فقه؛ ریاضی و... را نیز در بر دارد. مهم‌ترین آثار او از این قرار است:

• الذریعة الی تصانیف الشیعة، شامل ۲۶ جلد که جزء نهم آن در ۴ مجلد است، و میان سال‌های ۱۳۵۷-۱۳۹۷ق/۱۹۳۸-۱۹۷۷م در نجف و بیروت به چاپ رسیده است.
• طبقات‌ اعلام‌ الشیعه، شامل:

• مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، تهران، ۱۳۳۷ش
• المشیخه، نجف، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۸م
• هدیه الرازی الی المجدد الشیرازی، کربلا، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م
• النقد اللطیف فی نفی التحریف عن القرآن الشریف (خطی)
• توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد، قم، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م
• تفنید قول العوام بقدم الکلام (خطی)
• ذیل المشیخه، نجف، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۷م
• ضیاء المفازات فی طریق مشایخ ‌الاجازات، (خطی)
• اجازات الطوسی، نجف، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م، (همچنین در مقدمه تفسیر‌التبیان چاپ شده است: بیروت، داراحیاء التراث‌ العربی)
• مستدرک کشف‌ الظنون، یا ذیل کشف‌ الظنون، تهران، مکتبةالاسلامیه و جعفری تبریزی ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م

کتابخانه

آقابزرگ تهرانی، کتابخانه‌ای جامع داشت که دارای بیش از ۵۰۰۰ جلد کتاب، در تاریخ، زیست‌نامه، فهرست‌های عمومی، فهرست‌های خصوصی، دایرة المعارف‌ها و... بود. در طول حیات وی، طلاب و اهل مطالعه و تحیق از این کتابخانه بهره می‌بردند. خود شیخ با کهولت سن و اشتغال بسیار و ضعف پیری مراجعان را راهنمایی و به آنان کمک می‌کرد. این کتابخانه را وی به سال ۱۳۵۴ق. تأسیس کرده بود. برای اینکه کتابخانه از پراکندگی و تلف شدن مصون ماند، آقابزرگ در سال ۱۳۷۵ق. آ ن را وقف کرد. سپس در سال ۱۳۸۰ق. در وقف‌نامه تجدید نظر کرد، و در وقف‌نامه‌ای که به خط خود وی نوشته شده است قید کرد که اگر برای متولیان و متصدیان، امکان نگهداشت آن منتفی شد، کتابخانه را منتقل کنند و به کتابخانه امیرالمؤمنین واگذارند.

وفات

شیخ آقا بزرگ پس از یک بیماری طولانی، ۱۳ ذی‌الحجه ۱۳۸۹ق برابر با ۱ اسفند ۱۳۴۸ش، در ۹۶ سالگی در نجف درگذشت و بر طبق وصیتش، در کتابخانه خود که آن را برای استفاده علما و طلاب وقف کرده بود، به خاک سپرده شد.

بازماندگان

آقابزرگ دو بار ازدواج کرد و دارای ۵ پسر و ۴ دختر شد. علینقی منزوی و احمد منزوی از فرزندان اویند که در تالیف و نشر کتاب الذریعه به او کمک کردند. داماد شیخ آقابزرگ، حجت الاسلام سید احمد دیباجی اولین شهید روحانی پس از انقلاب بود که در برخی کارهای علمی یار و همکار ابوالزوجه خود بود.

پانویس

منابع

پیوند به بیرون

• منبع مقاله :